Ш.СҮРЭНЖАВ “БИ ТЭНГЭРИЙН ХҮҮ”

Би

Тэнгэрийн хүү

Та нарын дунд ирсэн юм

Газрын охинтой гэрлэж

Нарны аяганаас

Цай уусан

Гашуун дарснаас хиртэж

Ганихралын орон дээр

 ШАРАВЫН СҮРЭНЖАВ

Шаравын Сүрэнжав 1938 онд Төв аймгийн Авдарбаян

суманд төржээ. МУИС (1963), Москва хотноо А.М.Горькийн

нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийн дэргэдэх Утга зохиолын

дээд курсийг (1981)тус тус төгсчээ.

Налайх хотын утга зохиолын бүлгэмд суралцаж байв.1960

оноос эхлэн уран зохиол бичсэн. Зохиолчдын эвлэлийн гишүүнд

1966 онд элсчээ. Иргэний уянгын шүлэг, найраглалуудыг орчин

үеийн сэдвээр голчлон бичдэг. Түүний бичсэн "Ерэн баатрын

дууль", "Шөнө ургасан цэцэг" найраглал нь уншигчдын сонирхлыг

ихэд татсан. Түүнчлэн эрийн гурван наадмын тухай бичсэн уран

сайхны кино зохиолоор нь Гарьд магнай (1983), "Тод магнай (1990),

"Цэц магнай" (1995) уран сайхны кино бүтээжээ. Ш.Сүрэнжавын

шүлэг, найраглал нь Орос, Хятад, Япон, Чех болон бусад хэлэнд

олон удаа орчуулагдан гарсан байна. МЗЭ-ийн шагнал (1972),

МХЗЭ-ийн нэрэмжит шагнал (1979), Төрийн шагнал (1988), Ардын

Уран Зохиолч (1999) цол хүртсэн.

УНШИХЫН ӨМНӨ:

Ш.Сүрэнжав Москвад сурч байхдаа “Би тэнгэрийн хүү” шүлгээ бичсэн бөгөөд энэ шүлэг анх

ЗХУ-д хэвлэгдсэн.

... “Монгол газрын морин толгойтой хуураар “Тэнгэр эцгээ уяруулан, хайлуулан, дуулуулна”

гэж их уран сэтгэмж оруулан, ихэд амьд өсгөлүүн санааг гаргаснаараа, мөнөөх тэнгэрийн

доорх, газрын дээрх морин толгойтой хуурын тэр нэг орон, дээр тэнгэр эцгийн оронтой

тэмцэлдэх мэт болж, нөгөөтэйгүүр тэр их тэнгэр нар өнөөх морин толгойтой хуураар нь

дутагдах мэт болж, түүнээс цааш тэнгэр нарыг үзэх монголчуудын утга билиг, уран сайхны

соёлын уламжлалаар бол, уран Бишүгарам гэх тэнгэрийн дархны урдтаа ухааныг нь олж

урлаж хийж чадаагүй, уран Гандарва гэх яруу эгшигт тэнгэрийн хоолойны эрдэм хийгээд уран

Мэнага гэх тэнгэрийн дуучны хуурын эгшгээс ч урдтаа дуу эгшиг нь сонсогдоогүй, гагцхүү

морин толгойтой хууранд л байх тийм яруу эгшгээр тэнгэр нар дутаж суудаг мэт олон олон

санааг дам далддаа хурааж өгүүлсэн мэт болж байна...

“Зохист аялгууны толь” хэмээх яруу найргийн онолд дэвшүүлснээр “Бусдаас ангид яруу найраг

үгүй аваас мэргэд түүнийг үглээ тотьтой адил” хэмээсний учир монгол яруу найрагчийн эрдэм

нь чухамдаа “бусдаас ангид яруу найраг”-ийг бүтээсэн зүйл болно.”

Л.Хүрэлбаатар “Тэнгэрийн соёл ба тэнгэрийн зүүдний хүү”

Хөрвөөж үзсэн

Цагаан цасан дээрээс будрахад

Хөөцөлдөн эрхэлж,

үүлс сандайлан

уулсаас уулсад

дүүжин хийж

нааддаг байсан

Цагийн бороо тэнгэрээс асгарахад

Хөхин баясаж,

утас дамжих шиг

усан ширхгээр нь авиран гарч

оддыг сондор болгон хэлхэж

цэцгийн толгойд зүүж өгч явсан.

Би

Тэнгэрийн хүү

Та нарын дунд ирсэн юм

Хурмастын аянгаас

гал могой ташуур шүүрэн авч

Бэртэгчний нурууг шалба ороолгон залхааж явсан

Мунхгийн хор шингэсэн хорголжин хар нүднээс нь

Мугалзуур эвэрт үхэрт олиулан бэртэж явсан.

Муугийн гайг шившин хөөж, бусдад ариуныг урин

Мөлхөж яваа хүүхдийн өвдөг доор

Цэцгийн дэлбээ ивж явсан.

Хүний юу бодож явааг харцнаас нь уншдаг байсан

Үгийнх нь үзүүрээс үнэн, худал хоёрын

Утасны учгийг ялгадаг байсан.

Сэрлийнхээ сувгаар хурмастын өргөөтэй харьцдаг байсан

Сэтгэлийнхээ рашаанаас найраг болгон нэрж, хүмүүст амсуулсан

Нэг нь амтархан шимж байхад

Нөгөө нь аяглан тамшаалж байсан,

Аанай бас тургиж ч байсан,

Алинд нь ч би гомдоогүй.

Би

Тэнгэрийн хүү

Та нарын дунд ирсэн юм

Тэнгэр эцгийнхээ зүүрмэглэх зуур

Тэрхэн зуурын зүүд болж

Газар дэлхий дээр ирсэн юм

Сэрэхтэй нь зэрэг би явна.

Тэр болтол нь

Та нартайгаа

Уулс түшиж,

Туульс хайлж,

Морин толгойтой хууранд тань

Монгол аялгууг хоршин дуулж сууна...

Эх сурвалж: (Гүн-Үйлс Д. Алтан үеийн яруу найраг. УБ., 2011. х-132-134)

Үгийн тайлбар:

Сондор – шүр, сувд зэрэг үнэт эрдэнэсээр хийсэн хүзүүний чимэг

Олиулах – үхэр эврээрээ сэжлэн мөргөх

Аяглах - элдэв аяг гаргах, олон ааш авир гаргах

УНШСАНЫ ДАРАА:

ЭХ ЗОХИОЛ СУДЛАЛ:

“...Шүлгийнхээ төгсгөлд:

Газрынхан минь ээ, хүмүүс минь ээ та нар

Намайг явахын цагт

Энэ морин толгойтой хуураа л өгөөрэй.

Үүгээр чинь би тэнгэр эцгээ

Уяруулан хайлуулан дуулуулна

Үүлэн тансаг хур болон ивлэж

Үргэлжид тэгвэл та нарыг ивээнэ.

Би

Тэнгэрийн хүү

Та нарын дунд ирсэн юм

Гантиг чулуу минь чи

Ганцхан энэ мөрийг минь

Гайгүй сайн тогтоож аваарай! гэсэн байдаг.

Ингэж, тэнгэр эцгийн зүүдлээд сэрэхлээр явчих “тэнгэрийн зүүдний хүү” биш, тэр

нэгэн цагаас энэ нэгэн үеийг үргэлжилж иртэл газар дээрээ ирж буцаж, тэнгэрийн хүүгийн

үйлсийг бүтээгээд газар дээр нь мөрөө, гантиг чулуун дээр нь нэрээ үлдээж буцах “газрын

хүү”, тэгэхдээ бүр “Монгол газрын хүү” гэдэг санаанд хүргэж, яруу найргийн тэр их холоос

хэлж эхэлсэн “Би тэнгэрийн хүү” гэдэг өгүүлэмжээр “газрын хүү”-гийн гайхамшгийг нээчихэж

байгаа нь яруу найрагчийн яруу үг, уран сэтгэмжийн үлэмж мэдэл, далд зөн, дотоод сонороор

нээгдэж тайлбарлагдах зүйл мөн.

Монгол, дорно дахины яруу найрагт эртнээс уламжлалтай байсан бясалгалын ухаан

буюу самандийн эрдэм гэдэг ийм аж. Ингэж бясалгаж хийсвэрлэж, үлгэрлэж дүрслэхийн олон

боломжийг ашиглаж, яруу найраг, гүн ухааны санааг төгсгөн бичих нь ямар нэг тогтсон хэв

загвараас зохиолч бүрийг гаргаж, тэдний хувь онцлог, өвөрмөц найруулгын өнгө аяс, амт

үнэрийг ялгаруулдаг байна. Чин сүзэгт номун ханы 3-р дүр тэнгэрийн орноос Бурхан багшийн

шарирам шүдийг эрж авч, газрын ертөнцдөө олж ирснийг өгүүлдэг бол, Ш.Сүрэнжавын “Би

тэнгэрийн хүү” хэмээх шүлэгт газрын ертөнцийн, тэр дундаа монголын морин толгойтой

хуурыг тэнгэрийн оронд аваачиж эгшиг дуугаар нь тэнгэр эцгийг баясгах тухай өгүүлсэн нь

чухамхүү “тэнгэрийн” соёлын уран сайхны сэтгэлгээг уран дүрийн эрдмээр шинэчлэн

баяжуулсан хэрэг мөн...”

(Л.Хүрэлбаатар “Тэнгэрийн соёл ба тэнгэрийн зүүдний хүү”)

ЗАДЛАН ШИНЖЛЭХ ДААЛГАВАР:

УНШИХ:

1. Шүлгээ олон дахин уншиж үзээрэй

2. Шүлгийг уншаад чамд ямар мэдрэмж төрөв? Гайхсан уу, догдолсон уу, эргэлзсэн үү,

баярласан уу, биширсэн үү...

3. “Би

Тэнгэрийн хүү

Та нарын дунд ирсэн юм”... үүнийг уншаад өөрт төрсөн сэтгэгдлээ хэлээрэй.

4. Найрагчийн дэвшүүлсэн санааг тунгаан бодож, гол сэдэв, утгыг тодруулаарай.

1. ...Сэрлийнхээ сувгаар хурмастын өргөөтэй харьцдаг байсан

Сэтгэлийнхээ рашаанаас найраг болгон нэрж, хүмүүст амсуулсан

Нэг нь амтархан шимж байхад

Нөгөө нь аяглан тамшаалж байсан,

Аанай бас тургиж ч байсан,

Алинд нь ч би гомдоогүй... гэсэн хэсэгт “рашаан” гэж юуг далд утгаар хэлсэн бэ?

5. Дээрх шүлгийн тодруулсан хэсгийг сайтар уншаад, юуны тухай урнаар илэрхийлэн

бичсэнийг тайлбарлаарай

6. Шүлэгт:

...Цагаан цасан дээрээс будрахад

Хөөцөлдөн эрхэлж,

үүлс сандайлан

уулсаас уулсад

дүүжин хийж

нааддаг байсан

Цагийн бороо тэнгэрээс асгарахад

Хөхин баясаж,

утас дамжих шиг

усан ширхгээр нь авиран гарч

оддыг сондор болгон хэлхэж

цэцгийн толгойд зүүж өгч явсан... хэмээн дүрсэлсэн

үгсийг яруу найрагч сонгосны учир юу вэ?

БИЧИХ:

Эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатарын “Тэнгэрийн соёл ба тэнгэрийн зүүдний хүү” судалгааны

өгүүллийг уншаад төрсөн сэтгэгдлээ бичнэ үү.

Шүлэг буюу эх зохиол, шүүмж буюу судалгааны бичвэрийн уялдаа холбоо, ялгаа заагийг

сайтар тунгаан бодож, шүүмж бичээрэй. Бичсэнээ бусдадаа уншуулж, нөхөдтэйгөө

зөвлөлдөж, санаа бодлоо харилцан солилцоод, нарийн нягталж засварлан бичээрэй.

“Би тэнгэрийн хүү” шүлгийн хэлбэр, бүтцийг дуурайн санаагаа илэрхийлэн шүлэг зохион

бичээрэй.

ЯРИХ – СОНСОХ:

1. Бодит амьдралд байхгүй хийсвэр мэт санагдсан зүйлээ тоочиж, ярилцаарай.

2. Тэрхүү хэсгийг түүвэрлэн уншаад, үзэл бодлоо илэрхийлээрэй.

3. Шүлгээс уран дүрслэлт үг, өөрт таалагдсан үг хэллэг, онцгой содон санагдсан үг хэллэг

зэргийг түүвэрлэн, сэтгэгдлээ илэрхийлэхэд бэлдээрэй.

4. Ярих чадвараа дараах шалгуураар дүгнээрэй.

Маш

сайн

Хангалттай Дахин сайжруулах

шаардлагатай гэж

бодож байна.

Шүлгийн тухай ярихдаа уран дүрслэл

ашиглаж ярьсан уу?

Шүлгийн тухай ярихдаа зохиолоос

сонирхол татсан үг хэллэгийг ашиглаж

ярисан уу?

Уран дүрслэлийг цээжилсэн үү?

Ярихдаа өөртөө итгэлтэй, бусдын

сонирхлыг таттал ярьж чадсан уу?

БИЕ ДААЖ УНШИХ ЗОХИОЛ:

1. Сүрэнжав Ш. Хөх тэнгэрийн хур. УБ., 1980

2. Сүрэнжав Ш. Мартаж болшгүй он жилүүд. УБ., 2000

3. Сүрэнжав Ш. Сэтгэлийн увидас. УБ., 2006

4. Хүрэлбаатар Л. Дуун утгын яруу зохист. УБ., 2007

5. Байгалсайхан С. Шаравын Сүрэнжав. УБ., 2002

6. Дэнсмаа Д. Шаравын Сүрэнжавын яруу найргийн туурвилын туршлага, сургамж. УБ.,

2010

7. Дэнсмаа Д. Тэнгэрийн харьяатын ертөнцөд. УБ.,2015

8. Монгол уран зохиолын дээжис. 59, 60. УБ., 2006